Dr inż. Magdalena Kuchlewska

Człowiek spożywa mięsa różnych gatunków zwierząt, często przygotowując je z dużym pietyzmem, a nawet rytuałami. Przekonanie, co nadaje się do spożycia, nie tylko różni się w poszczególnych częściach świata, ale także zmienia się w czasie. W artykule przedstawiono przegląd nakazów i zwyczajów dietetycznych dotyczących spożycia produktów mięsnych obowiązujących obecnie w różnych religiach.

Ludzie od wieków łączyli z żywnością rozmaite funkcje obyczajowe, kulturowe oraz nakazy i zakazy powiązane z religią. Ze znanych na świecie zakazów związanych z pokarmem najwięcej dotyczy mięsa i innych produktów pochodzenia zwierzęcego. Niektóre z nich związane są z religią, część wynika z przyczyn czysto etycznych lub prawnych.Ludzie od wieków łączyli z żywnością rozmaite funkcje obyczajowe, kulturowe oraz nakazy i zakazy powiązane z religią. Ze znanych na świecie zakazów związanych z pokarmem najwięcej dotyczy mięsa i innych produktów pochodzenia zwierzęcego. Niektóre z nich związane są z religią, część wynika z przyczyn czysto etycznych lub prawnych.Większość religii uznaje, że niepotrzebne zabijanie i męczenie zwierząt jest złe. Wielkie religie monoteistyczne nie darzą specjalnym szacunkiem żadnego gatunku zwierząt, ale wiele stworzeń jest uznawanych za nieczyste i otoczonych pogardą. Niektóre z religii wyraźnie narzucają wiernym sposób odżywiania, zabraniając lub ograniczając spożycie niektórych pokarmów mięsnych, inne zalecają dłuższy lub krótszy post. Chrześcijaństwo Biblia daje chrześcijanom wybór w kwestii rodzaju spożywanego pokarmu pod warunkiem, że nie wpłynie to na upadek wiary innej osoby. Chrześcijanie powinni bardziej skupić się na ilości spożywanego jedzenia, a nie na jego rodzaju. Apetyt fizyczny porównywany jest bowiem do umiejętności samokontroli. Kto nie potrafi kontrolować swoich nawyków żywieniowych, prawdopodobnie nie kontroluje innych nawyków. W Biblii znajdują się zapisy zabraniające spożywania mięsa wieprzowego, jednak chrześcijanie nie przestrzegają wszystkich zaleceń tam zawartych, z wyjątkiem okresu postu. Chrześcijanie, w przeciwieństwie do wyznawców innych religii, nie mają przepisów regulujących spożywanie posiłków w dzień powszedni. Jedzenie i picie uznawane są za podstawowe życiowe potrzeby biologiczne. Istnieje jednak ścisły związek między konsumpcją a praktyką poszczenia. Post jest często swoistą inicjacją, wprowadzeniem do nowych etapów życiowych. Chrześcijańskie zasady poszczenia nakazują wstrzymanie się od spożywania określonych potraw w dniach pokutnych. W tradycyjnych rodzinach katolickich do dziś panuje zwyczaj niejedzenia mięsa w piątki (dla uczczenia śmierci krzyżowej Jezusa). Poszczenie i powstrzymywanie się od pokarmów mięsnych zyskało z czasem wiele nowych motywacji – to nie tylko spełnianie funkcji pokuty, ale również opanowanie żądz cielesnych, oczyszczenie przed spotkaniem z Bogiem oraz walory zdrowotne.

Judaizm

Judaizm, wyznaczając ramy życia swoich wyznawców, zaopatrzył ich w wyraźne przepisy dotyczące życia codziennego, także te, które regulują co, jak i kiedy można jadać. Zbiór przepisów, które ustalają ogólne i szczegółowe zasady przygotowania posiłków, zawarty jest w świętej księdze judaizmu – Biblii (w III Księdze Mojżeszowej), w Talmudzie – zbiorze ustaleń prawnych judaizmu, a także w szesnastowiecznym kodeksie zwanym Szulchan Aruch (Nakryty stół). Ustalają one zarówno szczegółowy podział zwierząt na nadające się (rytualnie „czyste”) i nienadające się („nieczyste”) do spożycia, jak i sposoby przygotowania posiłków ze zwierząt „czystych” – czyli otrzymywanie posiłków koszernych (zdatnych, odpowiednich, nadających się). Do ssaków rytualnie „czystych” zaliczane są te, które są jednocześnie parzystokopytne i należą do grupy przeżuwaczy, czyli cielęta, woły, sarny, jelenie, owce, kozy, bawoły. Rytualnie „czyste” nie są więc świnie i dziki, ponieważ nie są przeżuwaczami, chociaż są parzystokopytne, jak i konie i osły, jako jednokopytne i mające jeden żołądek. Nie wolno również spożywać królików, zajęcy, świstaków, jeży, borsuków. Koszerne zwierzęta nie są drapieżnikami i nie jadają padliny. Do ptaków „czystych” zaliczane są wszystkie ptaki domowe: kury, kaczki, gęsi, gołębie i indyki (chociaż te ostatnie wśród niektórych wyznawców judaizmu budzą zastrzeżenia, gdyż brak o nich wzmianki w źródłach). Za ryby „czyste” uważa się te, które posiadają jednocześnie łuski i płetwy, a przy tym rozmnażają się, składając ikrę. Wolno więc spożywać karpie, pstrągi, łososie czy śledzie, natomiast zakazane są jesiotry, węgorze, rekiny. Skorupiaki i mięczaki nie są koszerne. Małe zwierzęta, np. krety, myszy, jaszczurki, żółwie także są nieczyste. Potrawy koszerne dzieli się na mięsne i mleczne oraz neutralne, tzn. te, które nie są ani mięsne, ani mleczne. Do podstawowych należy w judaizmie zakaz spożywania razem potraw mięsnych i mlecznych, który podkreśla opozycję pomiędzy życiem (symbolizowanym przez mleko) a śmiercią (którą symbolizuje mięso). Przepisy koszerności określają, że potraw mlecznych nie należy spożywać bezpośrednio po mięsnych w czasie tego samego posiłku, a przerwa, w zależności od tradycji, wynosi od 1 do 6 godzin. Dopuszczalne jest spożywanie najpierw potraw mlecznych, a potem mięsnych, pod warunkiem wypłukania ust i przegryzienia chlebem. Przepisy dotyczące zakazu łączenia mięsa z potrawami mlecznymi rodzą sporo problemów. Oznacza to m.in., że nie można jeść serów wyprodukowanych na zwierzęcej podpuszczce, a po daniu mięsnym nie wolno wypić kawy z mlekiem. Ryba i mięso mogą być jedzone jednocześnie, ale pod warunkiem, że ryba nie została przygotowana z mlekiem lub masłem. Ryba jest daniem neutralnym, podobnie jak jajka, niektóre gatunki chleba i ciast oraz ciasteczek, ziarna, makarony, ryż, kasze, jarzyny, owoce (pochodzące z co najmniej 3-letnich drzew) i soki. Jarzyny i ziarna należy dokładnie sprawdzić, czy nie są zarobaczone. Formuła koszerności nakłada również liczne ograniczenia na urządzenie kuchni – m.in. nakazuje osobne zestawy sztućców i naczyń czy miejsca w lodówce i zamrażarce do produktów mięsnych i mlecznych.Drugi z podstawowych zakazów zabrania spożywania krwi, dlatego zabijanie zwierząt, jak i obróbka mięsa poddane są ścisłym, rygorystycznie przestrzeganym prawom. Czynności te może wykonywać jedynie wykwalifikowany specjalista (szochet), posiadający odpowiednie uprawnienia, nadane po zdanym egzaminie. Każde zwierzę musi być zabite wg zasad żydowskiego prawa uboju – tak, aby maksymalnie ograniczyć jego cierpienie. Zwierzęta ranne lub niefachowo zabite są niekoszerne i uważane za padłe (newela). Zwierzęta padłe w sposób naturalny (np. śnięte karpie) także nie nadają się do konsumpcji. Szochet zabija zwierzę jednym pociągnięciem ostrego noża (o długości zależnej od rodzaju zwierzęcia – co najmniej dwukrotnie większej od grubości jego szyi), które przecina jednocześnie gardziel i tchawicę. Następnie jest ono wieszane głową w dół, w celu wykrwawienia. Po uboju zwierzę jest szczegółowo badane, czy było zdrowe. Szochet zwraca uwagę na wszystkie występujące anomalie, np. niezwykłą wielkość kości, skrzepy krwi, odmienny kolor organów, obecność obcych przedmiotów (gwoździe, kamienie). Gdyby organy były uszkodzone, zwierzę określane jest jako trefa i nie nadaje się do spożycia. Do konsumpcji przeznacza się zazwyczaj tylko przody zwierząt. Aby można było wykorzystać część zadnią, należy ją poddać obróbce, którą zajmuje się menaker. Tnie on mięso na nieduże kawałki i dokładnie je wyżyłowuje. Z przodów natomiast usuwa się właściwie tylko jedną, główną żyłę szyjną. Koszerowanie każdego mięsa polega na usunięciu z niego krwi przed przygotowaniem do jedzenia. Mięso należy dokładnie obmyć z krwi zimną wodą, namoczyć, na co najmniej 30 minut (ale nie dłużej niż 12 godzin), posolić, na co najmniej 30 minut, i trzykrotnie opłukać z soli, a następnie położyć na tacy z dziurkami albo z siatką, aby krew mogła swobodnie spłynąć. Dopiero bezkrwawe mięso wolno traktować jak rzecz, produkt kulinarny. Zabronione jest spożywanie części żyjącego zwierzęcia. Nie wolno również spożywać nerwu kulszowego i otaczającego go tłuszczu. Jedzenie przygotowane fabrycznie może być koszerne, jeśli brak w nim zakazanych składników i jeśli jest opatrzone pieczęcią, świadczącą o rytualnej czystości produktu. Kupione mięso mrożone należy rozmrażać w temperaturze pokojowej, nigdy w gorącej wodzie. Mięso (w tym drób) przeznaczone do pieczenia na rożnie lub na otwartym ogniu, nie musi być solone, ponieważ w trakcie pieczenia krew spłynie samoczynnie. Wątróbkę przecina się wzdłuż i kładzie rozłożoną na blaszce na ogniu, aby spłynęła cała krew. Po opieczeniu wątróbka musi być trzykrotnie umyta, po czym może być użyta w dalszym przyrządzaniu pokarmu. Natomiast serce musi być przecięte, a tętnice dokładnie w całości wyjęte, aby krew spłynęła przed moczeniem i soleniem.

Islam

Muzułmanie przestrzegają podobnych przepisów dotyczących spożywania mięsa jak Żydzi. Dietę muzułmanina określa system halal (to, co dozwolone), który rozróżnia produkty kategorycznie zabronione i te, które można spożywać. Do produktów zakazanych przez wiarę należy wieprzowina i produkty pochodne (żelatyna, smalec, skórki itp.), mięso zwierząt padlinożernych i drapieżnych (np. lwy, wilki), krew, płazy. Zabronione jest spożywanie surowców od zwierząt uduszonych, rażonych piorunem, zabitych przez uderzenie rogami innego zwierzęcia, a także resztek sztuk rozszarpanych przez inne zwierzęta. W odróżnieniu od judaizmu, dopuszcza się konsumowanie zajęcy, antylop, ryb nieposiadających łuski oraz dzikiego niedrapieżnego i oswojonego ptactwa. Ryby słodkowodne i morskie nie podlegają rytualnym przepisom zabijania. Opinie szkół prawnych w odniesieniu do ssaków morskich, mięczaków, muszli i raków są podzielone.Koran wymaga, aby zwierzęta ubijano zgodnie z regułami halal:- podczas uboju zwierzę musi być zwrócone w kierunku modlitwy muzułmańskiej   (czyli miasta Mekka), – uboju musi dokonywać posiadający licencję muzułmanin, wypowiadający formułę „bismillah” oraz „Allahu akbar”,- zwierzę nie może być ogłuszone ani w inny sposób pozbawione przytomności,- w czasie uboju należy zadać cios w tętnice szyjne zwierzęcia, aby jak najszybciej doprowadzić do jego wykrwawienia się. Zwierzęta przeznaczone do uboju powinny być czyste, zdrowe i bez wad na ciele. Istotą uboju w systemie halal jest zabicie zwierzęcia jednym szybkim cięciem i pozostawienie go do całkowitego wykrwawienia. Nie jest bowiem dopuszczalne wykonywanie innych czynności, aż do chwili stwierdzenia ustania wszystkich funkcji życiowych zwierzęcia. W toku dalszej obróbki zabronione jest wprowadzanie do ciał ubitych zwierząt innych substancji pochodzenia zwierzęcego jak białka lub tłuszcze, zwłaszcza pochodzenia wieprzowego. Ubój zwierząt w systemie halal powinien odbywać się tylko w zakładach nieprowadzących uboju trzody chlewnej i rozbioru mięsa wieprzowego, a linia produkcyjna musi być oczyszczona z pozostałości po produkcji niespełniającej wymogów systemu halal. Do czyszczenia nie należy używać alkoholu i środków, które go zawierają, ponieważ jest to produkt zakazany muzułmanom. Jeśli nie ma możliwości dezynfekcji w inny sposób, dopuszczone jest użycie alkoholu etylowego, pod warunkiem odczekania co najmniej 5 minut przed rozpoczęciem uboju. Muzułmanie starają się odżywiać tak, aby zachować zdrowie. Regularnie w poniedziałki i wtorki, a w niektórych miesiącach nawet przez 6 dni, praktykują post. Dziewiąty miesiąc Ramadan jest w całości poświęcony postowi, ponieważ wtedy Allah objawił Koran prorokowi Mahometowi. Post ten jest jednym z filarów, które są najważniejszymi obowiązkami wyznawców islamu. Muzułmanie podkreślają pozytywny aspekt postu, uzasadniając, że przyczynia się on do oczyszczania organizmu. Zwłaszcza w Ramadanie publikowane są więc w czasopismach artykuły medyczne o pozytywnym działaniu postu przy licznych schorzeniach.

Hinduizm

Hinduizm kładzie ogromny nacisk na życie w zgodzie z naturą, a także okazywanie litości, szacunku i współczucia wszystkim stworzeniom. Wyznawcy hinduizmu na co dzień unikają pokarmów, których spożycie może zakłócić ich fizyczny lub duchowy rozwój, przestrzegają miłości do natury i szanują wszystkie istoty żywe. Kilka odłamów religii nieodłącznie związanych jest z wycofaniem mięsa z diety. Jego spożywanie traktowane jest jako niemoralne, gdyż produkcja mięsa powoduje cierpienie zwierząt. Według nauki hinduizmu przemocy (himsy) dokonuje ten, kto zabija zwierzę, ale również ten, kto nabywa mięso, jak i spożywa je, ciesząc się jego smakiem. Praktykujący hinduiści nie spożywają wieprzowiny, mięsa wielbłądów, ptactwa wodnego, ślimaków i krabów. Krowy są otoczone kultem i szacunkiem, wiec ich mięsa nie spożywa się. Natomiast produkty od nich uzyskane – mleko, masło, ser, jogurt – są spożywane w naturalnej postaci. Uważa się, że oczyszczają one umysł, ciało i duszę. W Indiach bowiem jedzenie dzieli się na trzy grupy (pokarmy tamasowe, radżasowe i satwicze), w zależności od tego, czy dany produkt wpływa hamująco, czy stymulująco na rozwój psychiczny i duchowy. Mięso zaliczane jest do pokarmów tamasowych – ciężkich, otępiających i przygnębiających.W religii hinduskiej wegetarianizm jest zalecany, aby uniknąć przemocy wobec zwierząt. Post nie jest celem samym w sobie – rezygnacja z pożywienia ma zwykle pomagać w opanowaniu zmysłów, osiągnięciu jasności umysłu. Dzień postu można wybrać indywidualnie, niezależnie od religii czy względów osobistych (np. rocznic rodzinnych). Pobożni hindusi poszczą nie tylko przez 18 dni głównych świąt religijnych, ale dodatkowo i dobrowolnie w soboty, dni powiązane z różnym położeniem księżyca i planet, w dniu swoich urodzin, rocznice śmierci rodziców czy rocznicę zawarcia małżeństwa. Nie zawsze jest to post zupełny, polega on często na przyjmowaniu tylko jednego posiłku dziennie bądź rezygnacji z niektórych produktów spożywczych.

Buddyzm

Buddyzm jest ruchem bardzo różnorodnym, a jego najbardziej ortodoksyjne odłamy kategorycznie nakazują wegetarianizm lub weganizm. Buddyści wierzą, że Budda w swoim życiu na ziemi, zanim stał się człowiekiem, przeszedł reinkarnacje przez ciała różnych zwierząt, dlatego przemoc wobec zwierząt i zadawanie im bólu mogą wrócić do sprawcy. Religia ta zakłada, że człowiek religijny powinien dążyć do harmonii świata wewnętrznego z zewnętrznym, a to jest możliwe m.in. poprzez redukcję potrzeb żywieniowych i wyeliminowanie z jadłospisu pokarmów pochodzenia zwierzęcego. W buddyzmie inne zalecenia odnoszą się do mnichów, inne do osób świeckich. Najsurowsze dotyczą osób duchownych (m.in. mnisi nie mogą przygotowywać dla siebie jedzenia), jednak wszystkim buddystom odradza się nadmierne spożywanie pokarmów. Ponieważ na świecie ludzie umierają z głodu i niedożywienia, a także z uwagi na choroby związane z nadmierną konsumpcją, buddyzm zaleca wyznawcom rozdawanie jedzenia, co uznawane jest za dobry uczynek. Oddanie go mnichowi znajduje się najwyżej w klasyfikacji. Buddyści nie muszą być wegetarianami, jednak nie wolno im zabijać zwierząt. Nie ma jednak zastrzeżeń, jeżeli chodzi o spożycie mięsa zwierzęcia, którego samemu się nie zabiło albo które nie zostało poddane ubojowi na polecenie danej osoby. Jednak osoby świeckie są winne występku, gdy oferują mnichom mięso zwierząt zabitych specjalnie dla nich – uważa się, że przez cierpienie zwierząt obrażają oni mnicha. Według Theravada Buddy dopuszczalne jest spożywanie wieprzowiny, wołowiny i kurczaków pod warunkiem, że zwierzęta te nie zostały zabite w celu dostarczenia pokarmu dla mnichów. Zabronione jest jedzenie mięsa ludzkiego, konia, słonia, tygrysa, pandy, niedźwiedzia, hieny, psa oraz węża. Jednak większość buddystów to wegetarianie, dopuszczający w swojej diecie nabiał i ryby. Nie stosowanie przemocy oraz wegetarianizm uważają oni za dwa filary na ścieżce do rozbudzenia duchowej świadomości. Budda nauczał: „Nie zarzynajcie wołów, które orzą pola” oraz „Nie popadajcie w żarłoczność, która pociąga za sobą rzeź zwierząt”. Zalecał również powstrzymywanie się od pracy zarobkowej przynoszącej szkodę innym istotom, m.in. od handlu żywymi istotami, rybołówstwa i rzeźnictwa. Wyznawcy buddyzmu dużo czasu poświęcają na post – poszczą w określone dni miesiąca, jak i powstrzymują się od spożywania stałych posiłków do południa. Wegetarianizm znajduje również inne uzasadnienie: jedząc mięso, człowiek spożywa wraz z nim nienawiść zwierzęcia, które odczuwało ją w momencie śmierci. Zabicie lub zjedzenie żywej istoty oznacza złą karmę, gdyż ludzie i zwierzęta są ze sobą spokrewnieni i nie powinni się nawzajem zabijać.Zalecenia dietetyczne i sposoby przygotowania potraw mięsnych w różnych religiach wynikają głównie z obaw o stan zdrowia i bezpieczeństwo konsumentów, co związane jest z tym że stosowane dawniej metody konserwacji mięsa były mało skuteczne. Wiele zasad przygotowania i spożywania produktów mięsnych, określonych w zaleceniach religijnych, wiązano z praktykami opartymi o wieloletnie doświadczenie i tradycje przekazywane w danym plemieniu lub narodzie. Część z nich obowiązuje również dzisiaj. Nakazane religią rytuały spuszczania krwi lub zakaz spożywania łatwo psujących się produktów mięsnych, wynikają z obawy zakażenia drobnoustrojami chorobotwórczymi. Jedna z teorii głosi natomiast, że żydzi i muzułmanie odrzucili mięso wieprzowe ze względów ekonomicznych, bo trzymanie trzody chlewnej przestało im się opłacać. Niegdyś Bliski Wschód sprzyjał hodowli świń – region porastały lasy dębowe, zapewniające im pokarm (żołędzie), cień oraz błoto konieczne do ochładzania ciała. W miarę przyrostu ludności lasy zostały wycięte, a świnie zaczęły konkurować z ludźmi o pokarm i wodę, tak cenną w tamtym regionie. Natomiast inne zwierzęta hodowlane okazały się lepiej przystosowane do tamtejszego, gorącego, suchego klimatu. Krowy, owce i kozy potrafią wyżywić się kępami trawy czy wyschniętymi krzakami, których człowiek i tak nie spożywa. Według tej teorii również mieszkańcy Indii przestali jadać krowy głównie ze względów ekonomicznych. Najstarsze Wedy nie zakazują jedzenia wołowiny; krowy stały się nietykalne dopiero około tysiąca lat temu, czego powodem również był wzrost populacji. Kiedy zalesiona i urodzajna niegdyś dolina Gangesu została ogołocona, zaczęły się susze i powodzie. Klęski naturalne przetrwali rolnicy, którzy zdecydowali się nie zjadać swoich krów, a zachować je, by się rozmnażały i dawały byki. Krowy dają mleko, byki ciągną pługi, a odchodami jednych i drugich można rozpalić w kuchni czy nawozić pola. I tak najprawdopodobniej, stulecie po stuleciu, coraz więcej rolników unikało spożywania wołowiny i wykształciło się niepisane tabu. W Indiach z zakazu zabijania krów współcześni ekonomiści wywiedli wymierne korzyści dla gospodarki – stwierdzono bowiem, że żywa krowa (nawet niedożywiona i wałęsająca się po bezdrożach) daje możliwość przygotowania 15 tysięcy posiłków dzięki swym odchodom, natomiast krowa zabita daje tych posiłków jedynie niecałą setkę. Dwie trzecie krowich odchodów używane są jako nawóz, jedna trzecia jako opał. Poza tym podkreśla się, że krowy nie brudzą miast, gdyż właściwie wszystko zjadają: od skórek od bananów począwszy, na gazetach skończywszy.Podejmowano również wiele prób wyjaśnienia przepisów dotyczących jadłospisu żydowskiego. Uczeni, komentatorzy Biblii czy Talmudu, widzieli tu połączenie zasad higieny – racjonalnego, niezbyt tłustego, „zdrowego” żywienia, z zasadami moralnymi. Ograniczenia pokarmowe kształtują człowieka – nie pozwalają na rozpasanie potrzeb ciała, zwracają jego zainteresowania w stronę spraw wyższego rzędu (umysłu, duszy). W ramach innego kierunku interpretacji religii, zakazy rytualne, stanowią dziedzinę życia praktycznego – służą człowiekowi, broniąc go m.in. przed własnymi instynktami, które pobudzone zapachem krwi mogą obrócić się przeciwko bliźnim. Koszerna sztuka kulinarna broni się więc nie tylko przed tym, co niehigieniczne, ale też niemoralne, występne, a sankcja boska, religijna stanowi tu tylko dodatkową gwarancję powszechności danego prawa.Islamscy eksperci ds. zdrowego żywienia zakaz spożywania wieprzowiny argumentują względami medycznymi – przypominają, że jej konsumenci znacznie częściej zapadają na nowotwory, częściej dotykają ich choroby zwyrodnieniowe stawów, artretyzm i uszkodzenie krążków międzykręgowych, a spożywanie dużej ilości tłuszczu, zawartego nawet w chudej wieprzowinie, prowadzi do arteriosklerozy, w tym do zwapnienia i zwężenia naczyń wieńcowych serca, jak i podwyższenia ciśnienia krwi.

Literatura:

  1. Jaksz-Recmanik E., Puzoń I. 2014. Zachowania zdrowotne dotyczące diety zależne od wyznania religijnego na przykładzie wyznawców Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, islamu oraz judaizmu. Problemy Pielęgniarstwa 3, 288-292.
  2. Jedlecka W. 2016. Wegetarianizm we współczesnych religiach światowych. Zarys problemu. Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna 1,263-278.
  3. Keller J., Kotański W., Szafrański W., Szymański E., Tylach W., Żbikowski T. Religie wczoraj i dziś. Wydawnictwo Iskry. Warszawa 1971.
  4. Kostka A., Krzemińska S., Borodzicz A. 2017. Wielokulturowość w pielęgniarstwie – różnice w opiece nad wyznawcą Islamu. Journal of Education, Health and Sport 5, 67-75. 
  5. Kostka A., Krzemińska S., Durlej-Kot S., Borodzicz A., Chabowski M., Janczak D. 2017. Opieka nad pacjentem Wyznania Żydowskiego. Journal of Education, Health and Sport 7, 986-997.
  6. Mazur A. 2017. Zapomniany świat dawnego mistycyzmu, czyli o znaczeniu jedzenia w religiach świata. Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula 3, 38-54.
  7. Pospieszyńska K. Cymes czyli kuchnia żydowska. Warszawskie Wydawnictwo Prasowe RSW „Prasa-Książka-Ruch”, Warszawa 1988.
  8. Sapała M. Podróże kulinarne. Kuchnia indyjska. Tradycje, smaki, potrawy. Rzeczpospolita, Kraków 2008.
  9. Stanisławczyk R. 2013. Rozważania nad spożyciem mięsa przez człowieka. Gospodarka Mięsna 12, 44-52.
  10. Tokarczyk G., Krzywiński R. 2013. Mięso a religia. Gospodarka Mięsna 1, 24-29.
  11. Wirkowski E. Kuchnia Żydów polskich. Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1988.12. Zin M., Mroczek J.R. 2019. Zwyczaje i nakazy spożywania mięsa w różnych religiach. Gospodarka Mięsna 10, 28-30.13. http://www.mzr.pl/pl/pliki/uboj_muzulmanski.pdf