dr inż. Magdalena Kuchlewska

Żywność wygodna należy do szybko rozwijających się i innowacyjnych segmentów rynku spożywczego. Na jej rozwój w sektorze mięsa i jego przetworów mają wpływ zarówno nowe trendy, jak i zmieniający się styl życia konsumentów. Rozwój ten nie byłby możliwy bez stosowania nowoczesnych materiałów i typów opakowań oraz sposobów pakowania produktów. Systematyczne wdrożenia technologiczne umożliwiają zaoferowanie konsumentom szerokiej gamy nowych produktów o gwarantowanej wysokiej jakości. W artykule przedstawiono wybrane aspekty dotyczące żywności wygodnej w kategorii mięso i jego przetwory.

Współczesny rynek produktów żywnościowych musi dostosowywać się do zróżnicowanych potrzeb konsumentów, sprostać ich wymaganiom dotyczącym jakości produktów i ich bezpieczeństwa dla zdrowia. Konsumenci coraz częściej poszukują produktów dyspozycyjnych, gwarantujących ich łatwe i szybkie przygotowanie w różnych warunkach. Te właściwości posiada tzw. żywność wygodna.

Określenie i podział żywności wygodnej

Istnieje wiele definicji żywności wygodnej prezentowanych przez różnych autorów. Najbardziej pojemna z nich wskazuje, że są to produkty gotowe do bezpośredniego spożycia lub wymagające niewielkiej obróbki kulinarnej, porcjowane oraz pakowane w sposób szczególnie dogodny dla konsumenta; mogą to być wyroby o dużym stopniu przetworzenia, ale także mało przetworzone artykuły do szybkiego spożycia, pozwalające konsumentom oszczędzić czas potrzebny na przygotowanie posiłków, w tym również posiłki oferowane przez gastronomię (stołówki, restauracje itp.).

Termin „żywność wygodna” obejmuje więc znaczną grupę produktów zróżnicowanych zarówno pod względem składu, podstawowych właściwości i stopnia przetworzenia, jak i sposobu pakowania, techniki utrwalenia i przeznaczenia użytkowego.

Podziału żywności wygodnej na grupy towarowe dokonuje się najczęściej na podstawie zastosowanych metod utrwalających i zabezpieczających ją. Do żywności wygodnej zalicza się trzy grupy produktów, spośród których pierwsza obejmuje wszystkie wyroby utrwalone metodami klasycznymi, jak suszenie, mrożenie, sterylizacja i pasteryzacja (m.in. susze mięsne i rybne, tradycyjne konserwy sterylizowane i pasteryzowane). Druga generacja żywności wygodnej obejmuje takie sposoby utrwalania produktów, jak produkcja aseptyczna, pakowanie próżniowe lub w modyfikowanej atmosferze gazowej (MAP) (zalicza się tutaj m.in. gotowe zestawy posiłków obiadowych, potrawy sterylizowane, mrożone, chłodzone, przeznaczone do podgrzania np. w kuchenkach mikrofalowych). Trzecia grupa żywności wygodnej to produkty otrzymane różnymi metodami kombinowanymi (zintegrowanymi), jak technologie sous vide, cook-chill oraz cook-freeze, które dzięki synergistycznemu działaniu czynników utrwalających pozwalają na zabezpieczenie produktów minimalnie przetworzonych i otrzymanie wyrobów o świeżym wyglądzie oraz cechach preferowanych przez konsumentów (brak chemicznych dodatków do żywności, podwyższona wartość żywieniowa, wysoko oceniane wyróżniki sensoryczne).

Prognozuje się dynamiczny rozwój żywności trzeciej generacji, ponieważ w produkcji wciąż wprowadza się nowe technologie, jak np. nietermiczne metody przetwarzania, osłonki jadalne, naturalne substancje hamujące rozwój mikroflory, opakowania aktywne itp.
Biorąc pod uwagę kryterium gotowości do spożycia, żywność wygodną dzieli się na produkty gotowe do: obróbki wstępnej (ready to process, RTP), obróbki kulinarnej (ready to kitchen, RTK), obróbki termicznej (ready to cook, RTC), podgrzania (ready to heat, RTH), spożycia (ready to eat, RTE), serwowania (ready to serve, RTS).

Żywność wygodna – czynniki wyboru

O popycie na żywność wygodną decyduje wiele czynników zarówno społecznych, ekonomicznych, jak i kulturowych, wśród których można wyróżnić m.in.: pracę zawodową kobiet i wynikającą z niej zmianę modelu organizacji życia i wyżywienia rodziny, wzrost udziału mieszkańców miast w społeczeństwie, wzrastającą liczbę małych gospodarstw domowych, dążenie do wprowadzania kolejnych ułatwień w gospodarstwie domowym, zwiększającą się zamożność społeczeństwa (umożliwiającą zakup droższej, przetworzonej żywności oraz sprzętu ułatwiającego przygotowanie posiłków), wzrost udziału w diecie żywności spożywanej poza domem, wzrastającą popularność żywności spożywanej między głównymi posiłkami, wzrost zainteresowania wyrobami z innych kręgów kulturowych. Rosnącej popularności żywności wygodnej sprzyja jej dostępność, różnorodny asortyment oraz intensywne działania promocyjne.

Żywność wygodna z mięsa i podrobów

Żywność wygodną wytwarzaną z mięsa i podrobów stanowią zarówno produkty o niskim, jak i wysokim stopniu przetworzenia. W literaturze odnaleźć można kilka przykładów podziału takiej żywności na grupy. Umownie wyróżnić można:

  • wyroby surowe (podroby, mięso dzielone i porcjowane, garmażeryjne i mielone, półprodukty, produkty formowane i restrukturyzowane),
  • wyroby mrożone (produkty mięsno-warzywne, wyroby podrobowe, zestawy obiadowe), 
  • gotowe wyroby garmażeryjne i przygotowane do podgrzewania (kotlety i zrazy, zupy, rolady oraz wyroby faszerowane, produkty
  • w sosach, pulpety, gulasze, pieczenie),
  • gotowe dania sterylizowane (konserwy mięsne, podrobowe, mięsno-warzywne),
  • wyroby gotowe do spożycia (produkty w galaretach, pasty, kremy, wyroby wędzone, produkty podrobowe, wędliny paczkowane plasterkowane, przekąski).

Żywność wygodna z mięsa surowego

Największy segment produktów wygodnych na rynku mięsa i jego przetworów stanowi mięso dzielone porcjowane. Zalicza się tutaj gotowe części dań wyprodukowane z mięsa w kawałkach, pokrojonego w plastry lub z wyodrębnionych części. Rozwój tej grupy żywności wygodnej następuje dzięki mechanizacji i automatyzacji procesów rozbioru, dzielenia i wykrawania, które umożliwiają racjonalizację całej obróbki mięsa kulinarnego. Duże znaczenie ma tutaj również skuteczność zastosowanych metod utrwalania niską temperaturą (chłodzenie, zamrażanie), jak i technik pakowania. Pakowanie mięs w porcje o różnej gramaturze pozwala dostosować ich wielkość do potrzeb konsumentów. Dzięki stosowaniu pakowania próżniowego lub w zmodyfikowanej atmosferze gazów (MAP) zachowane zostają cechy świeżego mięsa a jednocześnie konsument ma możliwość przygotowania własnego dania z gotowego półproduktu.

Podczas produkcji żywności wygodnej z surowca mięsnego często stosuje się jego nastrzykiwanie lub zalewanie roztworami wodnymi zawierającymi odpowiednie dodatki funkcjonalne. Następuje wówczas modyfikacja składu mięsa wynikająca z wprowadzenia do niego dodatków nie tylko poprawiających ekonomię produkcji, ale wpływających również na jego jakość (poprawa soczystości i konsystencji). Stosowane dodatki zwiększają naturalną wodochłonność mięsa (fosforany, cytryniany, węglany) lub utrzymują i wiążą dodaną wodę (białka niemięsne, błonniki, hydrokoloidy). W celu dodatkowej poprawy jakości i atrakcyjności mięsa stosuje się także marynaty, stanowiące głównie uzupełnienie smakowe takiej żywności wygodnej. W ofercie rynkowej znajdują się m.in. mięsa gotowe do pieczenia, poddane uprzednio marynowaniu, jak np. karkówka i szynka do pieczenia. W zależności od rodzaju surowca, półprodukt może być dodatkowo poddany rolowaniu i sznurowaniu (np. boczek do pieczenia) oraz nadziewaniu owocami (np. schab). Do przygotowania mięsa marynowanego stosuje się środki zakwaszające (ocet, wino czerwone, kwasy organiczne pochodzące z cytrusów, żurawiny, derenia, berberysu), które obniżają wartość pH wpływającą na trwałość, jak i pozytywnie oddziałują na rozluźnienie struktury mięsa, prowadząc do uzyskania lepszej kruchości. Atrakcyjność wizualną takiego mięsa uzyskuje się dzięki stosowaniu roślinnych dodatków barwiących (m.in. papryka czerwona, kurkuma, marchew czerwona). Podczas wytwarzania półproduktów w formie mięsa przygotowanego do spożycia po obróbce cieplnej stosuje się również naturalne produkty z owoców tropikalnych zawierające enzymy proteolityczne (papainę z papai, bromelainę z ananasa), wpływające na poprawę kruchości oraz wzrost delikatności mięsa.

Systematycznie zwiększa się popyt na wyroby grillowe – z roku na rok zaobserwować można wzrost udziału produktów przyprawionych i w marynacie, przygotowanych do grillowania. Do tej grupy produktów zalicza się m.in. mięsa porcjowane w plastrach w marynacie (np. schab, karkówka, boczek, żeberka), a także zestawy grillowe będące połączeniem różnych rodzajów mięsa i jego przetworów z produktami z innych kategorii (m.in. serami podpuszczkowymi). Sprzedaż wyrobów grillowych charakteryzuje się wyraźną sezonowością – wzrasta od kwietnia do sierpnia, a w następne miesiące maleje.

Żywność wygodna z mięsa rozdrobnionego

Mięsa mielone oferowane są w formie tradycyjnej, a także jako produkty wygodne w formie porcjowanej i pakowanej. Zmiana preferencji konsumenckich przejawia się wzrostem udziału mięs mielonych konfekcjonowanych i porcjowanych (np. gotowe kotlety z mięsa wieprzowo-wołowego) kosztem form tradycyjnych. Liczną grupę produktów z kategorii żywności wygodnej stanowią więc wyroby formowane z farszów mięsnych, które powstały z mięsa zmieszanego z dodatkami stabilizującymi i smakowymi. Dzięki zastosowanym dodatkom funkcjonalnym i surowcom roślinnym, wyroby takie uzyskują pożądane cechy sensoryczne (tekstura, spoistość). Należą tutaj zarówno półprodukty przeznaczone do pełnej obróbki cieplnej, jak i produkty tylko do odgrzania.

Dania gotowe przygotowane do podgrzewania

Stosowane obecnie technologie dają możliwość wyprodukowania pełnych dań lub przetworów mięsnych, w których mięso stanowi składnik podstawowy lub wzbogacający, a które przed spożyciem wymagają jedynie podgrzania. Tego typu żywność wygodna może być produkowana w oparciu o technologie cook-chill, cook-freeze oraz sous vide. Do tej grupy wyrobów zaliczyć można również produkty
z wielomiesięcznym okresem trwałości, przy przechowywaniu w temperaturze pokojowej. Są to przede wszystkim konserwy sterylizowane wykazujące cechy żywności wygodnej, wykorzystywane głównie w turystyce oraz do celów specjalnych. Stosowane technologie wytwarzania pełnych konserw sterylizowanych sprawiają, że nie istnieją ograniczenia w doborze surowców i dodatków, ponieważ właściwie przeprowadzony proces obróbki cieplnej zapewnia odpowiednią czystość mikrobiologiczną tych wyrobów. Dodatkowo rozwojowi tej grupy produktów sprzyja postęp techniczny w produkcji opakowań. Przykładowo konserwy sterylizowane w formie dań gotowych mogą być produkowane jako wyroby w tzw. samopodgrzewających się opakowaniach – można je podgrzać bezpośrednio przed spożyciem, nawet przy braku zewnętrznego źródła ciepła. Dostarczenie ciepła do wyrobu zapewnia bowiem uruchomienie egzotermicznego procesu chemicznego zachodzącego pomiędzy tlenkiem wapnia i wodą, a dynamika reakcji jest wspomagana przez elektrolity (NaCl, CaCl2). Osiągana temperatura procesu, znacznie przekraczająca 100OC, umożliwia podgrzanie produktu do ok. 70OC w czasie 8-12 minut.

Produkty z mięsa i podrobów gotowe do spożycia

Do tej grupy żywności wygodnej zalicza się część konserw, niektóre wyroby garmażeryjne (produkty w galaretach oraz faszerowane), wyroby pieczone oraz produkty wędzone. Duże zainteresowanie, zwłaszcza młodych konsumentów, zyskała także żywność typu finger food. Spożywanie przekąsek staje się coraz bardziej powszechne tak w Polsce, jak i w innych krajach. Dlatego przekąski mięsne to jedna z najszybciej rozwijających się kategorii żywności wygodnej. Na rynku wciąż pojawiają się nowe produkty zapakowane w nowoczesne i wygodne opakowania (woreczki, kubki), idealnie sprawdzające się w różnych codziennych sytuacjach, m.in. jako drugie śniadanie w pracy lub szkole, podczas wycieczki czy spotkań towarzyskich. Do tej grupy wyrobów zalicza się np. kabanosy, mini kiełbaski, jerky wieprzowe, chipsy bekonowe, chipsy mięsne, kanapki. Ofertę snacków uzupełniają też mini kabanoski i mini paróweczki oferowane m.in. w kubeczku
z wieczkiem, w którym znajduje się sos pomidorowy oraz widelczyk. To innowacyjne rozwiązanie i forma pakowania łączą w sobie komplementarność smaków i łatwość użycia. Produkty te można spożywać zarówno na ciepło, jak i na zimno, a kubeczek nadaje się do podgrzewania w mikrofalówce.

Pakowanie żywności wygodnej

Jak wskazują powyższe przykłady, rozwój technologii produkcji żywności wygodnej w sektorze mięsnym nie byłby możliwy bez zastosowania nowoczesnych materiałów i typów opakowań oraz sposobów pakowania produktów. Należy podkreślić, że odpowiednio dobrane opakowanie nie tylko decyduje o jakości zapakowanej żywności, ale także coraz częściej staje się wyznacznikiem żywotności i sukcesu rynkowego danego produktu.

Przemysł spożywczy stawia wysokie wymagania dotyczące właściwości folii z tworzyw sztucznych stosowanych do pakowania mięsa i jego przetworów. Opakowania stanowią istotny technologiczny czynnik uzyskania odpowiedniej trwałości chłodzonej żywności wygodnej i muszą wykazywać określone właściwości użytkowe, odporne na działanie czynników zewnętrznych, jak niskie czy wysokie temperatury otoczenia. Od materiałów opakowaniowych oczekuje się również znacznej wytrzymałości mechanicznej, podatności na termoformowanie, wysokiej barierowości wobec gazów, zwłaszcza tlenu oraz substancji zapachowych. Opakowanie funkcjonalne powinno przeciwdziałać niekorzystnym zmianom jakościowym podczas przechowywania i obrotu handlowego. Także podczas obróbki zamrażalniczej powinno zachowywać specyficzne właściwości barierowe, mechaniczne i odporność na działanie wilgoci. Stosowane opakowania powinny mieć możliwie płaski kształt, ponieważ mniejsza grubość przyspiesza wymianę ciepła tak w zamrażaniu, jak i procesach obróbki kulinarnej, co przynosi wymierne oszczędności czasu i energii, a także poprawę jakości wyrobów. Większość opakowań do żywności wygodnej (tacki i wieczka) produkowana jest z wykorzystaniem wielowarstwowych laminatów.

Stosowanie nowoczesnych opakowań ma ogromne znaczenie przy wprowadzaniu na rynek nowych asortymentów żywności wygodnej, głównie zestawów dań, które przed spożyciem należy jedynie podgrzać do odpowiedniej temperatury. Opakowania zestawów potraw chłodzonych lub mrożonych, przeznaczonych do odgrzania w urządzeniach mikrofalowych wykonywane są z tworzyw nie tylko spełniających ogólne wymagania stawiane opakowaniom do żywności, ale zarazem pasywnych wobec mikrofal, odpornych na wytwarzane w produkcie ciepło, umożliwiających równomierne ogrzanie zapakowanego produktu. W praktyce są to najczęściej laminowane kartony oraz wybrane tworzywa sztuczne.

W pakowaniu żywności wygodnej z mięsa coraz częściej wykorzystuje się opakowania aktywne – oddziałujące na zapakowany produkt i tym samym sterujące jego jakością. Należą tutaj systemy usuwające tlen, pochłaniające wilgoć, emitujące CO2, a także uwalniające do opakowań środki wpływające na trwałość zapakowanych produktów (emitery środków konserwujących i antyutleniających).

W zakresie rozwoju opakowań aktywnych do żywności wygodnej coraz częściej wykorzystuje się nanotechnologie umożliwiające modyfikacje materiałów opakowaniowych. Przykładowo folie wykonane z polietylenu o małej gęstości (LDPE) modyfikuje się nanocząsteczkami srebra o stężeniu substancji czynnej 100 ppm, osiągając dużą skuteczność antybakteryjną w stosunku do szczepów Escherichia coli oraz Staphylococcus aureus. W celu utrwalenia żywności wygodnej podatnej na zakażenia bakteriami Listeria monocytogenes wykorzystuje się bakterie fermentacji mlekowej wytwarzające bakteriocyny: redukcję liczebności komórek Listeria w wyrobach suszonych, drobiowych, plasterkowanych i pakowanych próżniowo umożliwia pediocyna produkowana przez Pediococcus acidilactici oraz Lactobacillus plantarum, w szynkach – piscikolina wytwarzana przez szczepy Carnobacterium piscicola, a w mięsie świeżym porcjowanym, dzielonym i mielonym, pakowanym próżniowo oraz w wędlinach surowych – sakacyna wytwarzana przez Lactobacillus sakei.
W celu przedłużenia trwałości żywności wygodnej wyprodukowanej z mięsa stosuje się pakowanie próżniowe lub w zmodyfikowanej atmosferze gazów (MAP). Próżniowo pakuje się zarówno świeże mięso dzielone i porcjowane, jak i mięsne dania gotowe, natomiast mieszaniny gazowe w systemie MAP używa się najczęściej do pakowania produktów delikatnych, których nie powinno się pakować próżniowo ze względu na ryzyko ich deformacji.

W systemach pakowania MAP stosuje się mieszaniny dwu- oraz trójskładnikowe, zawierające w różnej proporcji tlen, azot oraz dwutlenek węgla. Skład mieszanki dostosowuje się do rodzaju pakowanego produktu mięsnego i konieczności stabilizacji jego barwy.
Niekiedy do mieszanin gazowych wprowadza się również dodatek 1% tlenku węgla (CO), który nie tylko wykazuje toksyczne działanie w stosunku do bakterii oraz pleśni, ale jednocześnie wpływa pozytywnie na stabilizowanie barwy surowego mięsa.

Zalety i wady żywności wygodnej

Stosowanie żywności wygodnej przynosi wiele korzyści, tak jej producentom, jak i konsumentom. Należą do nich m.in.: skrócenie czasu niezbędnego do przygotowania produktów lub potraw do spożycia, przy jednoczesnym umożliwieniu kontynuowania tradycji domowego przyrządzania i spożywania posiłków, zminimalizowanie strat żywności, duża trwałość, dogodność w obrocie handlowym
i stosowaniu poza domem, ułatwienie przygotowania posiłków w zakładach zbiorowego żywienia i małej gastronomii. Pomimo wielu zalet żywności wygodnej, nie należy jednak zapominać o jej wadach. Część żywności tego typu uzyskuje się przez wysoki stopień przetworzenia surowców spożywczych, a to wpływa na wartość odżywczą produktu. W czasie obróbki technologicznej może następować obniżenie strawności, obniżenie zawartości witamin i ich aktywności biologicznej, utrata składników mineralnych, a także dodawane są sztuczne barwniki, aromaty, konserwanty itp. Przy wydłużeniu drogi od surowca do gotowego produktu wzrasta także ryzyko zakażeń mikrobiologicznych i chemicznych. Jakość wytworzonych produktów w dużym stopniu zależy również od sposobu i warunków pakowania oraz przechowywania. Zagrożeniem mogą być m.in. poprodukcyjne, wtórne zanieczyszczenia żywności wynikające z kontaktu z personelem produkcyjnym lub handlowym, zanieczyszczonymi urządzeniami lub powierzchniami składowymi i przechowalniczymi. Często dochodzi do nich podczas porcjowania, plasterkowania i pakowania produktów gotowych. Dodatkowym problemem jest także zanieczyszczenie środowiska odpadami z produkcji opakowań do żywności wygodnej oraz samymi opakowaniami przez konsumentów.Chociaż żywność wygodną powinna charakteryzować pożądana dla konsumenta trwałość oraz łatwość przygotowania bezpiecznych posiłków przy niewielkim nakładzie pracy, warto zaznaczyć, że nawet produkty o najwyższej jakości w wyniku nieprawidłowego przygotowania do spożycia (np. przypalenia w czasie smażenia czy opiekania) mogą się stać źródłem związków o działaniu mutagennym i/lub kancerogennym, jak np. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, aminy heterocykliczne. Długoterminowe przechowywanie źle zabezpieczonej, zwłaszcza wysoko przetworzonej żywności, sprzyja utlenianiu zawartych w niej nienasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu, a powstałe produkty tych przemian nie są obojętne dla organizmu konsumenta. Dlatego ważne jest, aby na etykiecie produktuzamieszczone były dokładne wskazówki dotyczące jego przechowywania i sposobu przygotowania do spożycia.

W ofercie rynkowej żywności wygodnej w sektorze mięsnym wciąż pojawiają się różnorodne produkty, spełniające bardzo zróżnicowane oczekiwania konsumentów. Można przypuszczać, że w przyszłości największym zainteresowaniem cieszyć się będą te posiadające jednocześnie cechy żywności funkcjonalnej, szczególnie dietetycznej. Już teraz produkcję wyrobów wygodnych coraz częściej ukierunkowuje się do określonych grup odbiorców, jak np. dzieci, osoby w podeszłym wieku, diabetycy czy sportowcy. Aby konsument nabywał tego rodzaju produkty konieczna jest ich świeżość i dobra jakość, atrakcyjny wygląd, dobry smak i bezpieczeństwo spożycia. Sukces rynkowy żywności wygodnej uzależniony jest bowiem od konsumenckiej oceny walorów sensorycznych i użyteczności produktu, a także od odpowiedniej informacji o nim oraz od zaufania konsumentów do takiej żywności, którzy powinni być świadomi zarówno korzyści jak i zagrożeń związanych z jej spożywaniem.

Literatura:

  • Babicz-Zielińska E., Jeżewska-Zychowicz M., Laskowski W. 2010. Postawy i zachowania konsumentów w stosunku do żywności wygodnej. Żywność. Nauka, Technologia, Jakość 4, 141-153.
  • Czajkowska K., Kowalska H. 2014. Nowe produkty spożywcze – stan i tendencje rozwojowe. Przemysł Spożywczy 12, 12-16.
  • Czerwińska D. 2015. Wygoda w kuchni. Produkty wygodne dla gastronomii – półprodukty. Przegląd Gastronomiczny 10, 13-15.
  • Górska-Warsewicz H. 2007. Żywność wygodna w sektorze mięsnym. Przemysł Spożywczy 4, 36-38.
  • Kryłowska-Kułas M. 2005. Badanie preferencji konsumenckich żywności wygodnej. Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie 678, 141-148.
  • Makała H. 2002. Żywność wygodna w przemyśle mięsnym. Trendy i oczekiwania konsumenta. Gospodarka Mięsna 11, 13-15.
  • Makała H. 2013. Trendy w produkcji żywności wygodnej i przykłady jej zastosowania w turystyce – wybrane aspekty. Zeszyty Naukowe. Turystyka i Rekreacja 2, 105-118.
  • Makała H. 2013. Trendy w spożyciu żywności wygodnej. Gospodarka Mięsna 11, 34-37.
  • Nowak M., Trziszka T. 2006. Preferencje konsumentów żywności wygodnej z mięsa drobiowego. Żywność. Nauka, Technologia, Jakość 2, 133-141.
  • Piekarska J. 2011. Opakowania do żywności wygodnej. Gospodarka Mięsna 6, 20-23.
  • Piekarska J., Kondratowicz J. 2010. Opakowania do chłodzonej żywności wygodnej. Opakowanie 5, 27-29.
  • Tomaszewska M. 2011. Opakowania do chłodzonej żywności wygodnej. Gospodarka Mięsna 1, 16-18.
  • Wajdzik J. 2014. Wyroby mięsne jako żywność wygodna. Gospodarka Mięsna 12, 22-28.