Dr hab. inż. Agnieszka Starek
Dr inż. Agata Blicharz-Kania

Chociaż ogólna światowa konsumpcja mięsa stale rośnie, to jednak część społeczeństwa polskiego rezygnuje z jego jedzenia. W ostatnim czasie mięso przestało być kojarzone ze zdrowiem i witalnością. Jednak dlaczego tak się dzieje?

 

 

 

Telewizja, Internet czy media społecznościowe często podają informacje, że nadmierne spożycie mięsa (szczególnie czerwonego) zwiększa ryzyko wystąpienia wielu chorób. Do niezdrowych składników mięsa zaliczyć należy tłuszcz, który jest źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu. Duże ilości tych składników mogą zawierać zwłaszcza przetwory mięsne (parówki, kiełbasy, bekon, salami). Ponadto tego typu produkty poddawane różnym procesom mającym na celu przedłużenie ich przydatności do spożycia są „wzbogacane” w związki chemiczne, które mogą być szkodliwe dla zdrowia, zwłaszcza przy spożyciu dużych ilości tych wyrobów. W ostatnim czasie wiele uwagi poświęca się również skandalicznemu traktowaniu zwierząt przed i w trakcie uboju w rzeźniach, wpływie hodowli bydła i produkcji mięsa na środowisko i zrównoważony rozwój (emisja gazów cieplarnianych odpowiedzialnych za globalne ocieplenie). Te wszystkie niepokojące sygnały w pewnym sensie wpływają na spadek spożycia mięsa. Jednocześnie wzrasta zapotrzebowanie na roślinne źródła białka, których produkcja jest promowana przez Unię Europejską.

Komisja Europejska w ramach programu Smart Protein dofinansowuje badania nad wytwarzaniem produktów białkowych z roślin.

Na sklepowych półkach możemy znaleźć już wegańskie kiełbaski i pasztety. Coraz więcej osób decyduje się również na hot-dogi z parówką wegańską przygotowaną na bazie białka z grochu oraz białka z ziemniaków. Jeden z fast foodów zdecydował się ostatnio przetestować bezmięsne „kurczaki”.

W burgerach zamiast kawałka kurczaka umieścił substytut mięsa – quorn, który jest produkowany z wykorzystaniem szczepu pleśni Fusarium venenatum (występuje naturalnie w ziemi). To białko grzybowe powstaje w procesie fermentacji pleśni. Struktura grzybni przypomina zwierzęce włókna mięśniowe. Otrzymane w ten sposób mykoproteiny są oczyszczane, suszone, a także mieszane z białkiem jaja (w celu nadania odpowiedniej konsystencji). Gotowa masa może być również finalnie formowana w mielonkę (przypominającą mieloną wołowinę) czy pulpety. Warto dodać, iż białko quorna dostarcza wszystkich niezbędnych aminokwasów i ma lepszy współczynnik strawności niż wołowina. Betaglukan, który obficie występuje w quornie, jest już od dawna znany ze swoich właściwości redukujących cholesterol LDL.

Jednym słowem zastępowanie wyrobów mięsnych nieprzetworzoną żywnością, która dodatkowo posiada różnego rodzaju składniki odżywcze (witaminy i składniki mineralne, antyoksydanty, flawonoidy, wielonasycone kwasy tłuszczowe, błonnik pokarmowy) staje się bardzo popularne.
Wśród tych nowych trendów żywieniowych najpopularniejszy wydaje się trend spożywania żywności kreowanej jako superfood. Na rynku produktów spożywczych znajduje się wiele surowców i przetworów (warzywa, owoce, zioła oraz soki), które są propagowane jako antidotum na błędy żywieniowe i niewłaściwy styl życia. Zapewniają one również konsumentowi zdrowie, sprawność fizyczną, a także młodzieńczy wygląd – po prostu długowieczność!?
Wśród całej gamy produktów zaliczanych do superfoods (nasion chia, jagód goji czy komosy ryżowej) nie ma jednak mięsa czy produktów z niego przyrządzonych.

Uważam jednak, że podążanie, tak naprawdę za modą i całkowite wyeliminowanie produktów pochodzenia zwierzęcego ze swojego codziennego menu nie jest dobrym rozwiązaniem.

Należy pamiętać, że najważniejszy jest całokształt naszego żywienia i jeśli każdego dnia jadłospis będzie zróżnicowany i odpowiednio zbilansowany nasz organizm będzie funkcjonował prawidłowo. Prawdą jest jednak, że wiele produktów z super żywności charakteryzuje się dużą ilością antyoksydantów, witamin, składników mineralnych, białka, nienasyconych kwasów tłuszczowych i innych cennych bioskładników oraz sprzyja rozwojowi właściwej flory bakteryjnej jelit i jednocześnie hamuje wzrost grzybów i drożdży. Coraz to nowsze doniesienia naukowe potwierdzają ich niemal lecznicze właściwości. Wiele z nich doskonale komponuje się z różnymi gatunkami mięs.

Rozpoczynając zatem zdrowe gotowanie, warto w pierwszej kolejności zamarynować mięso odpowiednio dobraną mieszanką przypraw. Wskazane jest, aby znalazł się w niej czosnek, ponieważ niektóre jego składniki charakteryzują się dużą aktywnością przeciwdrobnoustrojową, która obejmuje bakterie, grzyby, wirusy i pierwotniaki.

Udowodniły to działanie badania prowadzone przez wiele lat na całym świecie. Przykładowo Ghannouma [1988] oraz Feldberga i in. [1988] wykazali, iż allicyna zawarta w czosnku hamuje biosyntezę lipidów i syntezę RNA u bakterii. Barone i in. [1977] wykazali działanie allicyny wobec szczepów z gatunku Candida albicans. Allicyna była też wysoce aktywna wobec innych rodzajów testowanych grzybów drożdżopodobnych, na przykład Cryptococcus neoformans [1977]. Przypuszcza się, że innym składnikami oddziaływującymi przeciwwirusowo jest również ajoen. Tatarintsev i in. [1992] wykazali, że związek ten powoduje blokowanie integracji wirusa z DNA komórki gospodarza. Naganawa i in. [1996] opisali wysoką aktywność ajoenu wobec Gram-dodatnich bakterii i grzybów oraz zróżnicowaną skuteczność działania wobec Gram-ujemnych bakterii, takich jak Escherichia coli. Czosnek przyspiesza również wydzielanie żółci, usprawnia pracę jelit. Ponadto zawiera witaminy: C, B1, B2, B6, B5 oraz związki mineralne: siarkę, żelazo, magnez, cynk, mangan, selen, miedź, potas i wapń [Kovarovič i in., 2019]. Dzięki tak wielu pozytywnym właściwościom znalazł się on na liście superfoodów.

Przygotowując marynatę do mięsa warto pamiętać o przyprawie występującej w postaci brązowo – czerwonego proszku, czyli sumaku.

W zagranicznej literaturze naukowej wciąż pojawiają się informacje na temat jego właściwości prozdrowotnych. Kosar i in., (2007) oraz Kossah i in. (2011) badali zarówno liście, jak i owoce pod kątem aktywności przeciwutleniającej. Stwierdzili, że frakcje garbników tych próbek mają zdolność wychwytywania rodników hydroksylowych, a metanolowe ekstrakty z owoców sumaka wykazują właściwości przeciwutleniające wobec lipidów. Autorzy prac przypuszczają, że za tą aktywność antyoksydacyjną sumaka mogą być odpowiedzialne hydrolizowalne taniny. Wyniki najnowszych prac [Fereidoonfar i in., 2019; Tohma i in., 2019] sugerują, że sumak może mieć działanie przeciwnowotworowe, przeciwcukrzycowe, antycholinergiczne, gdyż charakteryzuje się wysoką zawartością flawonoidów (w przeliczeniu na kwercetynę od 2,19 do 7,54 mg/g suchej masy), tanin (w przeliczeniu kwas galusowy od 52,00 do 189,80 mg/g suchej masy). Owoce sumaka posiadają również wysoką pojemność przeciwutleniającą wynoszącą od 1,55 do 11,09 mg/g suchej masy w przeliczeniu na kwas askorbinowy.

Duże znaczenie jako dodatek do mięsa ma również rozmaryn wykazujący korzystne działanie dla naszego zdrowia.

Dzięki zawartym w nim związkom polifenolowym, takim jak flawonoidy (genkwanina, diosmetyna, luteolina) i kwasy fenolowe (rozmarynowy i kawowy), rozmaryn ma właściwości przeciwbakteryjne, antyseptyczne, ale również wyróżnia się działaniem przeciwgrzybicznym. Co więcej, wykazuje działanie antykancerogenne oraz ochronne przed szkodliwym działaniem promieniowania UV [Wszołek i Piotrowska, 2018; Semeriak i in., 2012].

Kurkuma to kolejna przyprawa zaliczana do super żywności.

Czynnikami biologicznie aktywnymi, którym kurkuma zawdzięcza swoje niezwykłe właściwości i kolor, są kurkuminoidy (kurkumina, demetoksykurkumina oraz bis-demetoksykurkumina). Substancje te wykazują działanie plejotropowe, czyli mają zdolność do wielokierunkowego działania na organizm [Szaleniec i Rugor, 2017]. Wieloletnie badania naukowe wykazały, iż substancje te mają między innymi właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne. Dowiedziono również skuteczność tych substancji w leczeniu zaburzeń metabolicznych, a także zaburzeń ze strony ośrodkowego układu nerwowego (choroba Alzheimera lub Parkinsona) [Araujo i Leon, 2001] W oparciu o wyniki uzyskane w analizach przeprowadzonych przez Boonrao [2012], można również wywnioskować, iż kurkuminoidy nie tylko wpływają na zdolność do namnażania się komórek nowotworowych, ale mogą także wpływać ujemnie na zdolność ich migracji i inwazji na sąsiednie tkanki poprzez regulowanie szlaków ważnych w tych procesach.

Popularnego schabowego warto obtoczyć w mące z amarantusa, gdyż jest ona źródłem skwalenu, przedłużającego życie komórek i zapobiegającemu starzeniu się organizmu.

Jak podaje Escudero i in. [2004] skwalen reguluje poziom cholesterolu, wspomaga usuwanie trucizn z organizmu oraz wzmacnia funkcjonowanie organizmu. W szarłacie, bo tak inaczej nazywa się amarantus, występują także witaminy i antyoksydanty (flawonoidy, karotenoidy i β-karoten).

Innym produktem prozdrowotnym jest mąka wytwarzana z ziaren teff (miłki abisyńskiej lub trawy abisyńskiej).

Wyróżnia ją wysoka zawartość białka, aminokwasów, witaminy K, żelaza, a także takich minerałów jak wapń czy mangan. Miłka abisyńska charakteryzuje się ponadto wysoką zawartością cennych aminokwasów – lizyny, metioniny i cysteiny. Mąka z tego ziarna jest szczególnie przeznaczona dla osób z celiakią, czyli chorobą genetyczną związaną z nietolerancją glutenu. Mogą ją również używać osoby na diecie redukcyjnej, ponieważ obniża poziom cukru we krwi i przyspiesza przemianę materii. Ze względu na to, że zawiera znikome ilości sodu, pomaga również w zapobieganiu nadciśnienia tętniczego i chorób serca.

Mąka pozyskiwana ze słodkich ziemniaków, która jest źródłem białka, karotenoidów, antocyjanów, sprzężonych kwasów fenolowych i minerałów, a także witamin może posłużyć do zagęszczenia gulaszu.

Nada mu nie tylko intensywnego koloru, ale i zapewni prozdrowotne właściwości, gdyż batat przyczynia się do różnych korzyści zdrowotnych, takich jak działanie przeciwutleniające, hepatoprotekcyjne, przeciwzapalne, przeciwnowotworowe, przeciwcukrzycowe i przeciwdrobnoustrojowe [Wang i in., 2016].

Dodatkiem do mięsa może być czarny ryż (znany również jako „ryż fioletowy”).

Jego czarny kolor przechodzący po ugotowaniu w purpurowy, wynika przede wszystkim z wysokiej zawartości antocyjanów – pigmentów roślinnych o silnych właściwościach antyoksydacyjnych. Doniesienia naukowe Ichikawa i in. [2001] informują, że antocyjan Cy 3-Glc przyczynia się do aktywności przeciwutleniającej czarnego ryżu poprzez silne działanie wychwytujące rodniki nadtlenkowe. Wśród składników odżywczych występują w nim również witaminy B1, E, oraz błonnik, żelazo, cynk, magnez. Czarny ryż potrafi ponadto łagodzić stany zapalne spowodowane astmą lub alergią, a także wspiera profilaktykę cukrzycy i choroby Alzheimera [Park i in., 2008].

Ryż można zastąpić komosą ryżową, zwaną popularnie quinoa.

To pseudoziarno charakteryzuje się wysoką wartością odżywczą, ponieważ jest bogate w białka, lipidy, błonnik, witaminy (E i z grypy B) i minerały (magnez, potas, żelazo, mangan, miedź) oraz posiada niezbędne aminokwasy. Komosa ryżowa zawiera również wiele korzystnych dla zdrowia fitozwiązków, w tym saponin, fitosteroli i fitoekdysteroidów [Navruz-Varli i Sanlier, 2016].
W polskiej kuchni nie może zabraknąć kiszonej kapusty. Mimo tego, że od lat jest ona przyrządzana prawie w każdym domu w ostatnim czasie znalazła się w gronie superfoods.

W sklepach ze zdrową żywnością sprzedawany jest nawet sok z kapusty.

Produkty te są naturalnym źródłem witaminy C wzmacniającej organizm. Zawierają również mnóstwo witamin z grupy B, witaminy E, a także związków mineralnych tj. wapń, magnez, żelazo, potas i związków siarki organicznej. Kapusta kiszona obfituje również w substancje biologicznie aktywne, tzw. przeciwutleniacze (karotenoidy i polifenole), które wykazują wiele aktywności pozwalających organizmowi neutralizować reaktywne formy tlenu. Bakterie kwasu mlekowego zawarte w kiszonej kapuście korzystnie wpływają na florę bakteryjną jelit [Szwejda-Grzybowska, 2010; Peñas i in., 2017].

Aby wzbogacić jadłospis o dodatkowe produkty zaliczane do super żywności, warto zakupić brokuł.

Jest on bogatym źródłem witamin antyoksydacyjnych, jak i glukozynolanów (prekursorów grupy izotiocyjanianów o udowodnionym działaniu przeciwnowotworowym). Glukozynolany nie są bezpośrednio bioaktywne, ale uważa się, że ich produkty hydrolizy chronią przed rakiem. Na przykład, indolo-3-karbinol, produkt hydrolizy glukozynolanu glukobrassycyny, okazał się skuteczny w badaniach klinicznych National Cancer Institute przeciwko rakowi piersi [Jeffery i in., 2003; Tookey i Wolff, 1997].

Awokado również należy do pokarmów o niezwykle wysokiej wartości odżywczej i prozdrowotnej.

Jest bogatym źródłem jednonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-9 oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6. Składniki te odpowiadają za prawidłowy rozwój komórek nerwowych oraz skutecznie hamują rozwój zmian miażdżycowych w naczyniach krwionośnych. Owoc awokado jest źródłem naturalnych antyoksydantów. Zaliczamy do nich zawartą w owocu witaminę A, C oraz E, a także składniki mineralne: mangan, miedź, selen oraz cynk. Są to związki, które utleniając się, chronią składniki komórek przed wolnymi rodnikami, a co za tym idzie, działają antynowotworowo. Mało osób wie, że awokado należy jeść ze skórką. Badania naukowe Wang i in. [2010] wskazują, że przykładowo skórka avocado odmiany Hass, posiada o wiele wyższy wskaźnik zdolności pochłaniania wolnych rodników tlenowych ORAC (631,4 μmol TE/g) niż sam miąższ (11,6 μmol TE/g). Autorzy pracy stwierdzili również słabszą zdolność do wiązania rodnika DPPH przez miąższ awokado (1,3 μmol TE/g) w porównaniu z jego skórką (189 μmol TE/g).

Na liście produktów, które należy zaliczyć do super żywności znajduje się również karczoch, którego możemy nafaszerować mięsem.

Nawet jeśli będzie to tłuste mięso, nic nie szkodzi. Warzywo to zawiera bowiem cynerynę (związek bioaktywny), która stymuluje wytwarzanie żółci w wątrobie. Zmniejsza również stężenie trójglicerydów i cholesterolu we krwi oraz przyspiesza przemianę cholesterolu w kwasy żółciowe. Kwas chlorogenowy również wpływa pozytywnie na profil lipidowy, a ponadto zwiększa tolerancję glukozy i opóźnia jej wchłanianie z pożywienia do krwiobiegu, co jest bardzo korzystne dla osób chorujących na cukrzycę. Liczne badania in vitro i in vivo wykazały działanie ochronne ekstraktów z karczocha na komórki poddane stresowi oksydacyjnemu w postaci mediatorów zapalnych oraz utlenionej frakcji LDL cholesterolu [Wang i in., 2003].

Zdrowym warzywnym dodatkiem do obiadu będzie jarmuż, który jest źródłem karotenów, czyli barwników, takich jak luteina, zeaksantyna czy β-karoten, a także chlorofilu charakteryzującego się równie silnymi właściwościami antyoksydacyjnymi.

Zawiera ważną dla krzepliwości krwi witaminę K oraz witaminę C, witaminy z grupy B oraz wapń, potas, magnez i cynk. Jarmuż wyróżnia duża zawartość wykazujących działanie przeciwnowotworowe glukozynolanów, takich jak: synigryna, glukonapina, glukobrassycyna. Ten super produkt wykazał potencjał przeciwutleniający i przeciwnowotworowy w kilku badaniach in vitro, bardzo podobny do innych warzyw krzyżowych. Niestety nie ma dostępnych badań, które tłumaczyłyby biologiczną aktywność jarmużu in vivo [Šamec i in., 2019; Cieslik i in., 2017]. Jarmuż jest łatwy i tani do uprawy i odporny na niesprzyjające warunki klimatyczne, więc są to prawdopodobne powody jego promocji, szczególnie w ostatnich latach, w których zmiany klimatu powodują ekstremalne wahania temperatury.
Jeśli śledzimy trend superfoods, możemy zauważyć, że w sumie co roku popularnością cieszą się inne produkty. Wiele z nich jest znana od lat, więc czy faktycznie mówimy o najnowszych trendach, czy po prostu powrocie do korzeni?

  • Literatura:
    Frank, D., Oytam, Y., & Hughes, J. (2017). Sensory perceptions and new consumer attitudes to meat. In New aspects of meat quality (pp. 667-698). Woodhead Publishing.
  • Ujvary, G. R. (2009). Quorn: From Environmental Superfood to Cultural Superfood (Doctoral dissertation, University of Adelaide, School of History and Politics).
  • Ghannoum, M. A. (1988). Studies on the anticandidal mode of action of Allium sativum (garlic). Microbiology, 134(11), 2917-2924.
  • Feldberg, R. S., Chang, S. C., Kotik, A. N., Nadler, M., Neuwirth, Z., Sundstrom, D. C., & Thompson, N. H. (1988). In vitro mechanism of inhibition of bacterial cell growth by allicin. Antimicrobial Agents and Chemotherapy, 32(12), 1763-1768.
    Barone, F. E., & Tansey, M. R. (1977). Isolation, purification, synthesis and kinetics of activity of the anticandidal components of Alliuim satii’um and hypothesis for its mode of action. Mycologia, 69, 793-825.
  • Yamada, Y., & Azuma, K. (1977). Evaluation of the in vitro antifungal activity of allicin. Antimicrobial agents and chemotherapy, 11(4), 743-749.
  • Tatarintsev, A. V., Vrzhets, P. V., Ershov, D. E., Shchegolev, A. A., Turgiev, A. S., Karamov, E. V., … & Varfolomeev, S. D. (1992). The ajoene blockade of integrin-dependent processes in an HIV-infected cell system. Vestnik Rossiiskoi akademii meditsinskikh nauk, (11-12), 6-10.
  • Naganawa, R., Iwata, N., Ishikawa, K., Fukuda, H., Fujino, T., & Suzuki, A. (1996). Inhibition of microbial growth by ajoene, a sulfur-containing compound derived from garlic. Appl. Environ. Microbiol., 62(11), 4238-4242.
  • Kovarovič, J., Bystricka, J., Vollmannova, A., Toth, T., & Brindza, J. (2019). Biologically valuable substances in garlic (Allium sativum L.)–A review. Journal of Central European Agriculture, 20(1), 292-304.
  • Kędzia A. (2010). Antimicrobial activity of garlic (Allium sativum L.). Postępy Fitoterapii 1, 46-52.
    Fereidoonfar, H., Salehi-Arjmand, H., Khadivi, A., Akramian, M., & Safdari, L. (2019). Chemical variation and antioxidant capacity of sumac (Rhus coriaria L.). Industrial Crops and Products, 139, 111518.
  • Tohma, H., Altay, A., Köksal, E., Gören, A. C., & Gülçin, İ. (2019). Measurement of anticancer, antidiabetic and anticholinergic properties of sumac (Rhus coriaria): analysis of its phenolic compounds by LC–MS/MS. Journal of Food Measurement and Characterization, 13(2), 1607-1619.
  • Wszołek, K., & Piotrowska, A. (2018). Polifenole roślinne w kosmetologii. Medyczne aspekty kosmetologii i dietetyki.
    Semeriak, K., Ambroziak-Haba, J., Zimoch, A., & Jarmoluk, A. (2012). Przeciwdrobnoustrojowe i antyoksydacyjne właściwości hydrozoli wytwarzanych z udziałem substancji bioaktywnych. Zarządzanie i Finanse, 3(2), 259-272.
    Szaleniec, M., & Rugor, A. (2017). Kurkuma–roślinne panaceum. Wszechświat, t. 118, 4-6.
    Araujo, C. A. C., & Leon, L. L. (2001). Biological activities of Curcuma longa L. Memórias do Instituto Oswaldo Cruz, 96(5), 723-728.
  • Ichikawa, H., Ichiyanagi, T., Xu, B., Yoshii, Y., Nakajima, M., & Konishi, T. (2001). Antioxidant activity of anthocyanin extract from purple black rice. Journal of medicinal food, 4(4), 211-218.
  • Navruz-Varli, S., & Sanlier, N. (2016). Nutritional and health benefits of quinoa (Chenopodium quinoa Willd.). Journal of Cereal Science, 69, 371-376.
  • Escudero, N. L., De Arellano, M. L., Luco, J. M., Giménez, M. S., & Mucciarelli, S. I. (2004). Comparison of the chemical composition and nutritional value of Amaranthus cruentus flour and its protein concentrate. Plant Foods for Human Nutrition, 59(1), 15-21.
    Wang, S., Nie, S., & Zhu, F. (2016). Chemical constituents and health effects of sweet potato. Food Research International, 89, 90-116.
  • Park, Y. S., Kim, S. J., & Chang, H. I. (2008). Isolation of anthocyanin from black rice (Heugjinjubyeo) and screening of its antioxidant activities. Korean Journal of Microbiology and Biotechnology, 36(1), 55-60.
    Szwejda-Grzybowska, J. (2010). Właściwości prozdrowotne kiszonej kapusty. Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny, 5(54).
  • Peñas, E., Martinez-Villaluenga, C., & Frias, J. (2017). Sauerkraut:
    production, composition, and health benefits. In Fermented foods in health and disease prevention (pp. 557-576). Academic Press.
  • Jeffery, E. H., Brown, A. F., Kurilich, A. C., Keck, A. S., Matusheski, N., Klein, B. P., & Juvik, J. A. (2003). Variation in content of bioactive components in broccoli. Journal of food composition and analysis, 16(3), 323-330.
  • Tookey, H. L., & Wolff, I. A. (1997). Effect of organic reducing agents and ferrous ion on thioglucosidase activity of Crambe abyssinica seed. Canadian journal of biochemistry, 48(9), 1024-1028.
  • Wang, W., Bostic, T. R., & Gu, L. (2010). Antioxidant capacities, procyanidins and pigments in avocados of different strains and cultivars. Food chemistry, 122(4), 1193-1198.
  • Wang, M., Simon, J. E., Aviles, I. F., He, K., Zheng, Q. Y., & Tadmor, Y. (2003). Analysis of antioxidative phenolic compounds in artichoke (Cynara scolymus L.). Journal of agricultural and Food Chemistry, 51(3), 601-608.
  • Cieslik, E., Cieslik, I., & Borowski, M. (2017). Charakterystyka właściwości prozdrowotnych glukozynolanów. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 588.
  • Šamec, D., Urlić, B., & Salopek-Sondi, B. (2019). Kale (Brassica oleracea var. acephala) as a superfood: Review of the scientific evidence behind the statement. Critical reviews in food science and nutrition, 59(15), 2411-2422.
  • https://dietetycy.org.pl/substytut-miesa-quorn/
  • http://organicmarket.pl/super-zywnosc/
  • http://sigma-not.pl/publikacja-106752-superfood-aspekty-prawne-i-%C5%BCywieniowe-przemysl-spozywczy-2017-6.html
  • https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10408398.2018.1454400
  • https://www.poradnikzdrowie.pl/diety-i-zywienie/co-jesz/superfoods-10-produktow-o-najwyzszym-potencjale-antyoksydacyjnym-aa-DYhP-myde-Mruo.html
  • http://www.odzywianie.info.pl/przydatne-informacje/artykuly/art,milka-abisynska-teff-kalorie-wartosci-odzywcze-i-ciekawostki.html