dr inż. Magdalena Kuchlewska

Polacy coraz chętniej sięgają po inspiracje kulinarne do zagranicznych kuchni, szukają zaskakujących doznań smakowych. Warto otworzyć się na nowe smaki i spróbować potraw przygotowanych z mięs zwierząt egzotycznych, które są nie tylko smaczne, ale zawierają także wiele cennych dla zdrowia składników. Egzotyczne gatunki mięs są dostępne w ofercie wybranych restauracji i sklepów stacjonarnych na terenie całego kraju, a dzięki firmom importującym i sklepom internetowym można zamówić porcjowane mięso zwierząt egzotycznych prosto do naszego domu.

W artykule przedstawiono walory odżywcze i kulinarne mięsa wybranych zwierząt egzotycznych.

Mięso z renifera

Renifer jest półdzikim zwierzęciem użytkowym, hodowanym w tradycyjny sposób w Skandynawii. Należy do rodziny jeleniowatych. To roślinożerca i przeżuwacz. W handlu dostępne są tusze cieląt reniferów, tusze dorosłych reniferów (samic, samców i byków – wykastrowanych samców) oraz pozyskiwane z nich części.
Mięso renifera sprzedaje się w postaci całych tusz, półtusz i ćwierćtusz oraz w postaci pociętych fragmentów tuszy lub mięsa przeznaczonych do bezpośredniego spożycia, lub magazynowania. Mięso pochodzące od dorosłych reniferów jest ciemne, delikatne, drobnowłókniste i smakuje jak dziczyzna. Charakteryzuje się niewielką zawartością tłuszczu, szczególnie pozbawione błon polędwice. Tłuszcz renifera jest widoczny w postaci warstwy tłuszczu podskórnego na grzbiecie i w części lędźwiowej. Zawiera znaczne ilości nienasyconych kwasów tłuszczowych i z powodu szczególnego działania może zastępować tłuszcze ryb. Mięso z renifera obfituje w nienasycone kwasy oleinowe o działaniu korzystnym w obniżaniu poziomu frakcji LDL cholesterolu. Mięso to jest bogate w białko (około 23 %) i wolne aminokwasy. Zawiera także wyjątkowo dużo witamin, w tym witaminy z grupy B, wit. A i E (0,5 µg/100 g), a także wit. C (4–5 razy więcej niż wołowina).
Zawartość składników mineralnych w mięsie renifera jest wyższa niż w mięsie innych zwierząt. Jest ono bogate w potas, wapń, magnez, fosfor, siarkę, krzem, mangan, cynk i miedź. W porównaniu do wołowiny lub wieprzowiny, mięso renifera obfituje w żelazo (3–5 mg/100 g). Niezwykle wysoka jest w nim zawartość miedzi i selenu. Tego ostatniego jest w mięsie renifera 5–10 razy więcej niż w wieprzowinie. Zawartość witamin w cielęcinie jest wyższa niż w mięsie dorosłych reniferów, a największa jest na jesieni, w okresie uboju. Jesienią cielęcina zawiera o 2–3 % więcej białka oraz nieco więcej popiołu niż mięso samicy renifera. Cielęcina zawiera mniej tłuszczu i ma mniejszą wartość energetyczną niż mięso osobników dorosłych. Zawartość wody w mięsie zależy od wieku renifera, stanu odżywienia oraz momentu uboju i w mięsie dorosłych sztuk jest jej średnio 69 %, natomiast u cielęcia 71–75 %.Mięso renifera jest unikalnym
produktem obszarów hodowli reniferów. Ciężkie warunki przyrodnicze na terenach życia tych zwierząt i wyjątkowe letnie pożywienie obfitujące w składniki odżywcze sprawiają, że mięso to jest produktem wyjątkowym: smakuje podobnie jak dziczyzna, ale ma też własny,
specyficzny posmak i ma wyjątkowe właściwości. W Polsce można kupić następujące elementy tuszy renifera: comber, polędwicę, udziec, słoninę oraz mięso mielone, a także ozory i wątrobę.
Aby przyrządzić tradycyjną potrawkę z renifera, należy przygotować 400 g mięsa z renifera, 50 g masła lub oleju, 0,5 l piwa lub wody oraz przyprawy (sól, czarny pieprz i zmielony czosnek). Masło rozpuścić w garnku, dodać mięso i przykryć pokrywką. Obracać parę razy, a kiedy płyn odparuje dodać czosnek, sól i pieprz. Do zrumienionego mięsa dodać wodę lub piwo, przykryć i dusić przez około 30 min. Podawać na ciepło z ziemniakami i żurawiną.

Mięso z wielbłąda

Wielbłądy są ssakami z rzędu parzystokopytnych, podrzędu przeżuwaczy, rodziny wielbłądowatych. Od wieków mięso wielbłądzie pozyskiwane jest głównie w Afryce, w mniejszym stopniu w Azji, gdzie spożywa się je na surowo, po ugotowaniu lub suszeniu. Występuje też w postaci mięsa mielonego i jako składnik kiełbas. Do uboju kierowane są najczęściej zwierzęta starsze, użytkowane wcześniej w innych kierunkach, a także młode samce. Do Polski mięso wielbłądów sprowadzane jest głównie z Australii i pochodzi od zwierząt z wolnego wybiegu. Na ilość mięsa pozyskanego z tuszy wielbłądziej istotny wpływ mają warunki chowu, wiek, płeć i masa ciała zwierząt. Wydajność poubojowa ulega znacznym wahaniom. Wraz z wiekiem wielbłądów zmianie ulega ich masa przyżyciowa, masa tuszy, garbu oraz udział poszczególnych tkanek w tuszy.
Mięso wielbłąda ma doskonałe cechy jakościowe, porównywalne z wołowiną, stanowi bardzo dobre źródło białka, zawiera niewiele tłuszczu, mniej cholesterolu niż wołowina, a także charakteryzuje się wysoką zawartością wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oraz makroelementów, wśród których przeważają potas i fosfor. Udział nasyconych kwasów tłuszczowych (SFA) w mięsie wielbłąda jest według danych różnych autorów bardzo zbliżony i waha się w granicach 51,25 – 52,33%. Znacznie większe zróżnicowanie stwierdzono dla jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (MUFA i PUFA).  Tłuszcz zapasowy u wielbłąda umiejscowiony jest w większości we włóknistej tkance wewnątrz garbu. Mięso jest marmurkowate lub niepoprzerastane tłuszczem i wraz z wiekiem zwierząt staje się twardsze. Pozyskiwane od młodych osobników (w wieku 2,5-3 lata) o średniej masie ciała ok. 300 kg, cechuje się znaczną kruchością.
Mięso wielbłąda ze względu na wysoką zawartość glikogenu charakteryzuje się słodkim posmakiem, a jego struktura jest grubo włóknista. Cechuje się ono dobrą jakością całkowitą, wyglądem ogólnym i zapachem. Do prostych w wykonaniu potraw z mięsa wielbłądziego należy m.in. gulasz. Aby przyrządzić go na sposób mauretański, należy przygotować ok. 500 g mięsa z wielbłąda, szklankę bulionu, 3 drobno posiekane ząbki czosnku, 2 drobno posiekane cebule, kilka łyżeczek masła orzechowego, koncentrat pomidorowy, 2-3 ziemniaki, wybrane warzywa (marchew, seler – drobno pokrojone lub starte na grube wióry), przyprawy (liście laurowe, sól i pieprz). Mięso należy pokroić w kostkę, oprószyć mąką, krótko obsmażyć na dobrze rozgrzanym tłuszczu. Przełożyć do garnka, dodać podsmażoną cebulę i czosnek, rozdrobnione warzywa (które także można wcześniej podsmażyć). Zalać bulionem, dodać przyprawy i dusić, sprawdzając miękkość mięsa. Pod koniec duszenia dodać masło orzechowe, koncentrat pomidorowy, pokrojone w plastry ziemniaki. Podawać, kiedy ziemniaki będą miękkie.

Mięso z alpaki

Alpaka to południowoamerykański, trawożerny ssak parzystokopytny z rodziny wielbłądowatych. Alpaki hodowane są na zboczach Andów w Peru, Ekwadorze, Boliwii i Chile na wysokościach ok. 4000 m n.p.m. Nie występują w formie dzikiej. W krajach Ameryki Południowej ich mięso spożywane jest zarówno w postaci nieprzetworzonej, jak i w postaci wędlin.  Mięso alpak odznacza się dużą wartością odżywczą i jest w 100% ekologiczne. Wydajność rzeźna wynosi 54%. Preferowane do uboju są zwierzęta w wieku do dwóch lat, ponieważ pochodzące od nich mięso jest soczyste i kruche.
Mięso alpak jest chude, delikatne, przypomina w smaku cielęcinę, jeśli pochodzi od młodych zwierząt. Charakteryzuje się barwą czerwono-wiśniową, niską (2%) zawartością tłuszczu śródmięśniowego i cholesterolu oraz wysokim stosunkiem białka do tłuszczu. Znaczna zawartość kwasu linolowego (CLA) sprawia, że mięso to jest produktem poszukiwanym przez osoby pozostające na diecie związanej z problemami kardiologicznymi czy schorzeniami układu odpornościowego. Wykazano, że skład aminokwasowy mięsa alpak był porównywalny z mięsem innych gatunków przeżuwaczy.
Mięso alpak charakteryzuje się także wysoką zawartością żelaza i jest polecane w leczeniu żywieniowym anemii, żywieniu dzieci i rekonwalescentów.  Najcenniejsze wyręby z tuszy alpak podawane są w najlepszych restauracjach, nie tylko w krajach Ameryki Południowej, ale także w Australii i Nowej Zelandii oraz ekskluzywnych restauracjach europejskich. Odnotowano popyt na schab, polędwicę, kiełbaski i hamburgery, wędliny, chorizo, salami oraz szynkę z udźca. Ze względu na większą masę ciała, głównym zainteresowaniem na rynku mięsa cieszą się samce. Mięso alpaki można dusić, piec, grillować, a także wędzić. Przyrządza się z niego steki, szaszłyki i potrawki. Stek z alpaki nie powinien być zbyt mocno wysmażony – będzie wtedy delikatny, nie gumowaty, a z dodatkiem pieprzu uwolni całą gamę swoich nut smakowych. Zwykle podaje się go z dodatkiem frytek.
W Polsce z każdym rokiem populacja alpak rośnie, ale większość zwierząt wykorzystywana jest w turystyce i rekreacji, a także alpakoterapii. Obecnie mięso alpak pojawiające się na polskich stołach pochodzi z importu, jednak biorąc pod uwagę jego atrakcyjność pod względem składu chemicznego i jakości technologicznej, można przypuszczać, że z czasem będzie ono pochodziło z lokalnego rynku.

Mięso z kangura

Kangury są torbaczami żyjącymi w Australii, Papui Nowej Gwinei i sąsiadujących z nią wyspach. Ich populacja jest monitorowana przez specjalne agencje rządu australijskiego, a liczba zwierząt do odstrzału jest precyzyjnie ustalana. Samce kangura osiągają masę do 90 kg, przy czym najwięcej mięsa uzyskuje się z tylnych nóg tych zwierząt.  Mięso kangurów uważane jest za jedno z najzdrowszych mięs: zawiera dużo białka, niewiele tłuszczu i znaczne ilości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, wśród których znaczny procent stanowią kwasy z rodziny n-3 (ok. 3 razy więcej niż w wołowinie). Jest także bogate w żelazo. Charakteryzuje się ciemnoczerwoną barwą, podobną do wołowiny i wyrazistym smakiem. Pod tym względem wielu Polakom przypomina dziczyznę. Ma minimalnie wyczuwalny słodki posmak. Według danych literaturowych stosowanie diety obfitującej w mięso kangura pozwala na normalizację stężenia cholesterolu we krwi. Mięso to jest również polecane alergikom, ponieważ nie zawiera antybiotyków, hormonów wzrostu ani innych substancji, które niejednokrotnie dodawane są do paszy zwierząt hodowlanych.
Atrakcyjny smak mięsa kangurzego doskonale komponuje się z różnorodnymi ziołami, owocami i innymi dodatkami (jak np. ziemniaki podawane na różne sposoby, ryż, sosy owocowe). Jego smak można również wzmocnić wędzeniem. Struktura mięsa jest dość zwarta i łatwo je pokroić zarówno na plastry, jak i przygotować z niego wyrafinowane kompozycje.

Wśród sposobów jego przyrządzania i najbardziej typowych potraw wymienia się:
• grzbiet (8 żeberek): do pieczenia;
• comber oczyszczony z tłuszczu: do grilla, barbecue, smażenia;
• filet oczyszczony z tłuszczu: do grilla, barbecue, smażenia, kebabów;
• nogę z biodrówką, z kością: do pieczenia, smażenia;
• nogę z biodrówką, bez kości: do pieczenia, steków, kebabów, grilla;
• udziec bez biodrówki, bez kości: do pieczenia (można faszerować);
• nogę (kawałki): do smażenia, pieczenia, zapiekanek;
• ogon: do zapiekanek, bulionów i zup.

Ze względu na niewielką zawartość tłuszczu, podczas przyrządzania mięsa kangurzego należy zwrócić uwagę, aby go zbytnio nie wysuszyć. Można tego uniknąć, zamaczając mięso w oleju przez co najmniej 15 min przed gotowaniem, a następnie podsmażając je z obu stron, tak aby uzyskać lekko
brązowy kolor. Mięso kangurze należy przygotowywać w dobrze nagrzanym piekarniku lub naczyniu, a w trakcie obróbki cieplnej nie należy go solić, co zapobiegnie zbytniemu przesuszeniu potrawy. Po obróbce cieplnej (pieczenie, smażenie, grillowanie) mięso warto przykryć folią i zostawić na 5-10 minut, co pozwoli na „rozejście się” po nim wilgoci i koloru. Miękkie mięso kangura nie wymaga marynowania, twardsze można marynować w łagodnie kwaśnych marynatach. Aby przygotować pieczeń z mięsa kangurzego, mięso należy przyrumienić na patelni, a następnie piec w uprzednio nagrzanym piekarniku przez 8-12 minut (na każde 0,5 kg mięsa) w temperaturze 220˚C lub 15-20 minut w temp. 200˚C.

Mięso ze strusia

Strusie są największymi żyjącymi ptakami, niezdolnymi jednak do lotu. W ostatnich latach nastąpił dynamiczny rozwój hodowli strusi afrykańskich na całym świecie, także w Polsce, ale mięso strusia jest u nas nadal produktem niszowym, uważanym za egzotyczny. Strusina to mięso bardzo smaczne, delikatne, łatwe do przyrządzenia. Znawcy podkreślają, że mięso to jest nieco słodsze od wołowiny, w smaku zbliżone do dziczyzny z nutą orzechową. Poziom żelaza w mięsie, uzależniony od wysokiej zawartości hemu, jak i wysokiego pH strusiny sprawia, że jest ona zaliczana do mięsa ciemnego. Masę ubojową tj. około 90-130 kg strusie osiągają w wieku 10-14 miesięcy, a najcenniejszym elementem ciała tych ptaków są podudzia. Analizując walory odżywcze strusiny, należy podkreślić, że charakteryzuje się ona niską kalorycznością, zawartością tłuszczu i cholesterolu, wysoką zawartością białka oraz korzystnym profilem kwasów tłuszczowych. Pod względem składu mineralnego przypomina mięso wołowe: zawiera 2,6-3,7 mg żelaza/100 g tkanki oraz stosunkowo niewiele wapnia – poniżej 10 mg/100 g. Szczególnym walorem tego mięsa jest niska zawartość sodu (43,3 mg/ 100 g tkanki), co czyni je pożądanym w diecie osób z nadciśnieniem tętniczym. Na uwagę zasługuje także wysoki w mięsie strusi udział niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych – kwasu linolowego (ok. 18%) i linolenowego (6%). Zaletą strusiny jest korzystny stosunek kwasów tłuszczowych nasyconych do jedno- i wielonienasyconych, wynoszący 1:1:1.
Mięso strusi ze względu na zawartość składników pokarmowych i ich strukturę można zaliczyć do żywności funkcjonalnej, łączącej w sobie funkcje odżywcze, sensoryczne oraz fizjologiczne. Strusina w zależności od przeznaczenia kulinarnego może występować pod różną postacią: pozostawiona w całości – przeznaczona na pieczeń, poprzecznie pocięta w grube plastry – na steki, pocięta na cienkie plastry – kotlety, podłużnie pocięta na zrazy, pocięta na kawałki gulaszowe oraz jako skrawki mięsa.
Obróbka termiczna mięsa ze strusia wymaga szczególnej uwagi; zbyt intensywna może powodować jego suchość i łykowatość, ale mięso właściwie przygotowane jest kruche i delikatne. Ze względu na niewielką zawartość tłuszczu strusina przed pieczeniem powinna być lekko podsmażona. Po podsmażeniu mięsa należy założyć 15 minut pieczenia w piekarniku (w temp. 150-170˚C) dla każdych 500 g strusiny. Mięsa nie powinno się nakłuwać, a w trakcie pieczenia należy je często podlewać powstającym sosem. Najlepsze na pieczeń (którą można podawać zarówno na ciepło, jak i na zimno) jest mięso z ud strusia. Aby zachować soki i nie wysuszyć mięsa można użyć torebki do pieczenia.
Filety ze strusia można przyrządzać na różne sposoby, ale warto podawać je lekko podgotowane, co pozwoli uchwycić ich naturalny smak. Znawcy zdecydowanie odradzają strusinę dobrze wysmażoną. Steki ze strusia doskonale komponują się z żurawiną i sosem porzeczkowym. Mięso strusie w kostkach można przeznaczyć na gulasz, z mielonego zrobić sos bolognese, a stir-fry wykorzystać np. do dań chińskich. Strusinę można
spożywać także na surowo jak carpaccio. Aby je przyrządzić, należy przygotować: mrożone mięso ze strusia, 6 łyżek oliwy z oliwek lub oleju rzepakowego, 3 łyżki soku z cytryny, pół pęczka natki pietruszki, kilka listków świeżej bazylii, ser (najlepiej parmezan), sól i pieprz. Mięso, nie do końca rozmrożone, należy pokroić ostrym nożem na cienkie plasterki i położyć na półmisku. Pietruszkę i bazylię drobno posiekać, wymieszać z solą, pieprzem, oliwą z oliwek (lub olejem) i sokiem z cytryny. Plasterki mięsa posmarować przygotowaną marynatą i posypać serem. Carpaccio podawać z ciepłym pieczywem tostowym.

Mięso z bizona

Bizony są gatunkiem rodzimym Ameryki Północnej, który przystosował się do lokalnych warunków pogodowych i naturalnie dostępnych pasz, w tym paszy niskiej jakości, co prowadzi do korzyści ekonomicznych w hodowli.  Bizony traktowane są i sprzedawane w Stanach Zjednoczonych jako zwierzęta łowne, natomiast w Kanadzie poddawane są klasyfikacji w celu standaryzacji jakości tusz, które następnie wprowadzane są do obrotu. Mięso bizonów w Ameryce Północnej jest bardzo popularne z powodu jego wysokiej wartości odżywczej i bezpieczeństwa zdrowotnego. Poprawy jakości wymaga jedynie jego barwa, która jest ciemniejsza niż wołowiny, a tym samym mniej stabilna w handlu detalicznym. Tusze bizonów podlegają podziałowi na elementy podobnie jak tusze wołowe, a przemysł zajmujący się ubojem i rozbiorem tusz bizonów przyjął nazwy, numery i standardy opracowane dla wołowiny przez kanadyjskie i amerykańskie organy regulacyjne. Głównymi elementami uzyskiwanymi z podziału tusz bizonów są: karkówka, mostek, antrykot, szponder, rostbef, polędwica, łata, rozbratel. Poddane ubojowi zwierzęta są również bogatym źródłem ubocznych artykułów poubojowych, jak skóra, sierść i rogi wykorzystywane w przemyśle galanteryjnym, obuwniczym, biżuteryjnym i muzycznym. Największym producentem cennego mięsa bizonów są Stany Zjednoczone. W Ameryce Północnej mięso to jest postrzegane przez konsumentów jako produkt ekologiczny i bardzo zdrowy, i pomimo wyższych jego cen niż wołowiny, jest ono chętnie kupowane.
Pierwsze próby sprowadzenia bizona preriowego do Europy (do Belgii) podjęto w latach 90. XX wieku. Zwierzęta szybko zaaklimatyzowały się do istniejących warunków. Obecnie hodowla tych zwierząt w krajach europejskich staje się coraz bardziej popularna, ze względu na łatwość utrzymania oraz małe nakłady pracy. Podstawowym celem hodowli bizonów w Europie jest pozyskiwanie mięsa – stada zwierząt z Belgii, Francji, Danii i Polski zaopatrują w mięso bizona rynki lokalne oraz gości odwiedzających hodowle. Najstarsza polska hodowla bizona preriowego, założona w 2000 r., zlokalizowana jest w województwie świętokrzyskim. Oprócz pozyskiwania mięsa z hodowli, w pałacowej restauracji w Kurozwękach oferowane są różne dania (m.in. bizonburger, flaczki, bulion, polędwica, stek, chili z bizona, ozorek, pierogi) oraz produkty gotowe (smalec, bekon, kabanosy, kiełbasa, szynka, pasztet) zawierające w swoim składzie mięso z bizona.
Możliwość zakupu mięsa bizona oferuje aktualnie jedna sieć handlowa działająca w Polsce. Umożliwiają to także niektóre sklepy internetowe posiadające w ofercie mięso zwierząt egzotycznych. Walory mięsa bizona wynikają przede wszystkim ze sposobu utrzymania tych zwierząt – ekstensywny chów gatunku pozwala na uzyskanie produktu ekologicznego. Bizony przebywają cały rok na terenie ogrodzonych użytków zielonych i zjadają wszystkie rośliny na pastwisku. W krajach o klimacie umiarkowanym dokarmia się je dodatkowo sianem i kiszonkami. Uzyskiwane mięso odznacza się wysoką jakością higieniczną i zdrowotną, ponieważ w przypadku bizonów nie stosuje się leczenia antybiotykami ani antybiotyków paszowych czy pasz pochodzenia zwierzęcego. Mięso bizonów jest mięsem czerwonym o wartości odżywczej i wyróżnikach smakowitości (delikatność, soczystość) lepszych niż wołowina. Charakteryzuje się wysokim udziałem białka (25-30%) oraz kwasów tłuszczowych z rodzin n-3 i n-6, a także jest bogatym źródłem sprzężonego kwasu linolowego (CLA). Jak wykazały przeprowadzone w USA badania, spożywanie mięsa bizonów przyczynia się do obniżenia frakcji LDL cholesterolu o 40-45%.
Mięso tych zwierząt stanowi także bogate źródło witamin i składników mineralnych, w tym zawiera dwa razy więcej β-karotenu niż mięso zwierząt żywionych paszami przemysłowymi. Smak i aromat mięsa bizoniego są zbliżone do wołowiny kulinarnej, jednak w porównaniu z mięsem czerwonym pozyskanym od innych gatunków zwierząt, mięso bizona może wydawać się słodsze i nieco twardsze. Podczas obróbki termicznej mięso bizona nie zmienia znacząco swojej objętości, co wynika z małej zawartości tłuszczu i wody oraz znacznego udziału białka ogólnego. To produkt bardzo sycący. Ze względu na wysoką wartość odżywczą, spożywanie mięsa bizona zalecane jest osobom otyłym i z nadwagą, a także dbającym o zdrowie. Obecnie na świecie mięso tych zwierząt sprzedawane jest głównie w sklepach ze zdrową żywnością. Wysoka wartość żywieniowa tego surowca sprawia, że może on być promowany jako alternatywne źródło białka w diecie człowieka.

Literatura

1. Adamczak L., Florkowski T., Chmiel M., Pietrzak D. 2013: Wydajność rzeźna strusi i uzysk wybranych elementów kulinarnych. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 575, 3-11.
2. Chwastowska-Siwiecka I., Baryczka M.J., Winarski R. 2018: Pozyskiwanie i charakterystyka mięsa bizona. Gospodarka Mięsna 12, 54-59.
3. Kuchlewska M. 2017: Mięso zwierząt egzotycznych na polskim stole. Ogólnopolski Informator Masarski 9, 12-24.
4. Krajewska-Wędzina M., Raczyńska A., Najbar J., Turewicz P. 2020: Alpaki – nowy gatunek hodowlany w Polsce. Część I. Ogólna charakterystyka gatunku. Życie Weterynaryjne 7, 422-426.
5. Morales Villavicencio A. 2020. Mięso alpak – wartość odżywcza i spożycie na świecie. Gospodarka Mięsna 5, 22-25.
6. Morales Villavicencio A., Niżnikowski R. 2006: Populacja wielbłądowatych południowoamerykańskich na świecie. Przegląd Hodowlany 6, 16-19.
7. Mroczek K. 2020: Alternatywne i egzotyczne źródła białka zwierzęcego w żywieniu człowieka w kontekście racjonalnego wykorzystania zasobów środowiska. Polish Journal for Sustainable Development 1, 95-102.
8. Nowak D. 2008: Mięso zwierząt egzotycznych nietypowe źródło białka. Przemysł Spożywczy 3, 17-20.
9. Olszewski A. 2016: Ocena przydatności kulinarnej mięsa strusia podlaskiego. Gospodarka Mięsna 5, 36-40.
10. Pomianowski J.F., Chwastowska-Siwiecka I., Skiepko N., Dębczyńska A. 2016: Pozyskiwanie i jakość mięsa wielbłąda. Gospodarka Mięsna 8, 64-68.
11. Rokicki T. 2006: Właściwości mięsa strusiego. Gospodarka Mięsna 8, 38-39.
12. Tariq M., Rabia R., Jamil A., Sakhwat A., Aadil B., Muhammad S. 2011: Minerals and nutritional composition of camel (Camelus dromedarius) meat in Pakistan. Journal of The Chemical Society of Pakistan 33, 835-838.
13. Walasek A. 2014: A może alpaki. Śląskie Aktualności Rolnicze 5, 14-15.
14. http://australiancamelindustry.com.au/cjamel/images/pdfs/camelmeat/Benefits_Camel_Meat.pdf
15. https://egzotycznemiesa.pl/przepis-potrawka-renifera/